Milli bagşyçylyk sungatymyzyň damana ýolunyň Gazak Garaýew, Galpak Garaýew, Baýramdurdy Garaýew, Annadurdy Garaýew diýen halypalarynyň bardygyny kiçiligimden eşidýärdim.
Ol mahallar obada ýaşaýardyk. 12-13 ýaşlarymdadym. Dynç alyş wagtymyz enemlere Gyzylarbada gezelenje giderdik. Goňşusy Bike daýza köplenç enemiň ýanyna gelerdi. Bir gezek gatyk eltip gelmek üçin enem meni Bike daýzalara ugratdy. Barsam öýlerinde Baýramdurdy Garaýew çaý içip otyr. Öýe gelemsoň, uly bir açyş eden ýaly: — Ene, Bike daýzalarda «Dosmämmet» aýdymy aýdýan bagşy otyr eken — diýdim welin, öýdäkiler hezil edip gülüşdiler. Şonda Bike daýzanyň Baýramdurdy aganyň aýalydygyny aýtdylar. Öňki Gyzylarbat «Garakölüçilik» sowhozynyň dükanynyň gapdalynda ýaşaýardylar.
Baýramdurdy Garaýewiň aýdymlaryny teleradioýaýlymlarda kän diňleýärdim. Onuň özboluşly üýtgeşik ýerine ýetirijilik ussatlygy bar. Ýognasdan gelen mahmal ýaly owazy süýji labzy bilen tapawutlanýar. Damana ýolundan kän bagşylar, estrada aýdymçylar aýdýarlar, ýöne olaryň hiç birisem Baýramdurdy Garaýewiň «Gal indi», «Dosmämmet» aýdymlary aýdyşyny gaýtalap bilenoklar. Bagşyçylyk ugrundan sowadym ýok, ýöne diňleýji hökmünde onuň: «Dosm:ämm-et, jan ogul-eý» diýip ýerine ýetiriş aýratynlygyny hiç kimiň aýdyşyna meňzedip bolanok. Meniň pikirimçe ol gaýtalanmajak zehin. Baýramdurdy aga baýramçylyklar mynasybetli Gyzylarbatda geçirilýän atçapyşyklarda alypbaryjam bolýardy.
Arada bu hakda söz açylanda: — Gyzylarbatly mugallym Meret Goçy: «Bagşyçylyk sungatymyzyň damana ýolundan aýdym aýdýan kän, ýöne Gyzylarbadyň suwuny içip önüp-ösmedikler Gazak Garanyň damanasyny gaýtalap bilmezler. Baýramdurdy Garaýew Gazak Garanyň ýolundan aýdýar, ýöne onuň edil özi bolup aýtmagy başaranok» diýip baha berýär — diýdiler. Şol pursat Gazak Garaýewiň arhiw ýazgylaryny diňläp göresim geldi. Onsoň onuň ogly (dost ýarlary-ha oňa «Andreý däde» diýýärler.) Annadurdy Garaýewleriň öýlerine ýörite söhbetdeşlige bardyk.
Annadurdy aganyň özüniňem dutar çalyp aýdym aýdýandygyna, ispan, italýan, hindi, azerbaýjan, ermeni, täjik aýdymlaryny bolsa, türkmen heňi bilen sazlaşdyryp aýdýandygyna iki-üç gezek toýda ýüzbe-ýüz diňlämsoň, gözli şaýat boldum. Onuň artistlik ukybam güýçli, toýlarda alypbaryjy bolan wagtyna-da gabat geldim. Ýöne onuň kakasy, agalary hakynda düýpli bilýän zadym ýok. Şonuň üçin ondan ilki bilen Gazak, Galpak, Baýramdurdy Garaýewler hakynda bilýänlerini aýdyp bermegini haýyş etdik. Ol:
— Onda gürrüňimi Horram lakamly atam Gara Ketäýewden başlamaly bolýan. Ir wagt Köneürgençden bir gazak ýigidi gazak gyzyna öýlenip Gyzylarbada gaçyp gelýär. Atamam şo mahallar arçyn bolup işleýär eken. Şonda atam olara öz howlusynyň golaýyndan jaýjagaz salyp berýär-de hossarlyk edýär. Olar: «Howlyňyzda çaga ýok-la» diýip gyzyklanýarlar. Atamyň birinji aýaly Çeper Garanyň ilki başda çagasy durmandyr. Onsoň atam olara ýagdaýyny aýdýar. Şonuň üçin yrym edip soňky doglan çagalaryna şol gazak maşgalasy: «Biz at dakjak» diýip, atamyň birinji ogluna Gazak, ikinji ogluna Galpak diýip at dakyp, «Çöp-çör ýaly köp bolgaý» diýip dileg edipdirler. Soň üçünji gezek gyzy doglanda-da oňa Ajap diýip at dakýarlar.
Kakam Gazak Garaýew 1913-nji ýylyň 13-nji martynda doglan. 1970-nji ýylyň 13-nji martynda-da ýogalan. Şondan 25 ýyl geçensoň, 1995-nji ýylyň 13-nji martynda ejem Nartäç ýogaldy. Ejem dünýeden gaýdansoň, 9 ýyldan soň ýene 13-nji martda maşgalam Sona ýogaldy. Kakam sowatly adam bolan. Ene dilinden başga arap, pars, rus, azerbaýjan, ermeni dillerinde erkin gürläp bilýärdi. Belki, töweregimizde dürli milletleriň wekilleriniň ýaşandygy üçindir, bilmedim. Ol öz döwründe Gaýgysyz Atabaýew, «Tokmak» žurnalynyň ilkinji baş redaktory Oraz Täçnazarow, Sahy Jepbarowyň sazyna häzirki günlerde-de teleradioýaýlymlarda ýaňlanyp duran «Nepes sen» atly meşhur aýdymyň goşgusyny döreden Gara Gylyjow we başga-da kän tanymal adamlar bilen dost bolup bile işleşýär.1938-1939-njy ýyllarda Gaýgysyz Atabaýew tussag edilýär. Şondan iki-üç aý geçensoň, kakam «Atabaýewiň guýrugy» diýlip ýygnalýar hemem 12 ýyl tussag edilip Arhangelskä sürgün edilýär. Kakam ol ýerde sowatly adamlaryň arasynda bolýar. Şonda ol öz penjek-jalbarlaryny satyp, ýanyndaky ýoldaşlaryna çörek pul üçin harçlaýar eken. Olary ruhlandyrmak üçin aýdym aýdyp berýär eken. Ýanyndakylar bolsa: «Sen il-güne gerek adam, aýdymlaryňy halk diňlär ýaly sen bir, bizden öň Watanyňa dolanaweri» diýip dileg edýän ekenler» diýenden, Annadurdy aganyň jomartlyk häsiýetleri bilen bagly bir pursat hakydama geldi.
«Bir gezek bizi Gyzylarbadyň gaýrasyndaky gum içindäki obalaryň birine toýa çagyrdylar. Toýa köp märeke ýygnanypdyr. Olaryň içinde dürli ýerlerden gelen bagşy-sazandalaram, şahyrlaram bardy. Bagşylar esli wagt toýa hezil berensoňlar, toýuň beýemçisi şahyrlary çykyş etmäge orta çagyryp, kim köp ýatdan goşgy aýdyp berse, endamynyň owuz ýüňi seçelenip duran bir torum baýragynyň bardygyny yglan etdi. Bizem içimizden: «häk, şüýä tüýs bolaýdy, nesip bolsa obamyza mallyja dolanarys» diýip, begenç bilen bir-birimiziň ýüzümize seredişdik. Sebäbi Annadurdynyň ýeňiji boljagyna ynamymyz uludy. Pikir edişimiz ýalam boldy. Onuň öňüne geçen adam bolmady. Şonda Annadurdy edil çägäniň ýagmyra teşneligi ýaly, goşga teşne bolup giden oba adamlaryna, toýa gelen mähellä daň agarýança ýatdan goşgy aýdyp berdi. Märeke hezil etdi.
Haçanda, daň bilen ýola düşmekçi bolanymyzda eýýäm ýük ulagynyň üstünde diýlen baýrak — mele torum gäwüş gaýtaryp durdy. Annadurdy ony şunça almajagam bolsa öý eýesi: «Il-gün maňa näme diýer?! Toý baýragyny alman gitmek — gowy däldir» diýip bizi ýola saldy. Obadan esli saýlananymyzda, Annadurdy ýolda sürüjini saklady. Ulag gumak ýoldan bir gyra çekilip durdy. Şonda ol sürüjiden obada iň gurby pes hojalygy sorady. Sürüji az-kem oýlandy-da urşuň yzynda galan bir garryja enäniň adyny tutdy. Şol pursat Annadurdy sürüji ýigitden ulagy şol enäniň öýüne tarap sürmegi haýyş etdi. Biz şonda enäniň ýoguna-gerek däline garaman, ak göwün bilen toý baýragyny oňa berip gaýtdyk. Ine, Annadurdynyň şular ýaly jomartlygy bar. Gör, onuň zehini bilen jana gelýän POEZIÝASY nähili beýik, haýyrly işleri bitirip bilýär — diýip, arhiw ýazgylarda onuň ýakyn dostlarynyň biri Giçgeldi Bugraýewiň aýdan buýsançly gürrüňini okapdym. Öz ýanymdan: «Bularyň jomartlyk häsiýetleri asyl aňyrlaryndan gaýdýan eken-ow» diýip oýlandym.
Annadurdy aga: — Kakam sürgündekä ýanynda Leningradly Saşa atly rus ýigidi bar eken. Ol kakamdan öň boşadylýar. Şonda kakam ondan öz ýazan hatyny Staline gowşurmagy haýyş edýär. Ol: «Men hatyňy diňe Kalinine gowşar ýaly iberip biljek» diýip alyp gaýdýar. Kakam bolsa, 15 ýaşyndaka Mihail Iwanowiç Kalinin Gyzylarbadyň wagon abatlaýyş zawodyna gelende onuň boýnuna gyzyl galstuk dakan eken. Belki, hatynda şol pursady ýatlap ýazandyr, soramandyryn, ýöne ol tussaglykda oturmaly on iki ýylynyň iki ýylyny oturandan soň, aklanyp öýümize dolanýar. Kakam tussaglykdaka yzynda birinji aýaly Orazsoltan hemem bir ogly ýogalýar, diňe bir ogly Myratdurdy galýar, ýöne olam soň ýogalýar.
Watanymyza dolanyp gelensoň, kakamy dosty Gara Gylyjow özi nirä işe goýulsa ýany bilen äkidýär. Ol Tejene birinji sekretar raýkom bellenip işe goýlanda kakamam şol ýerde mekdep mugallymy bolup işleýär. Men 1946-njy ýylyň 22-nji noýabrynda Ahal welaýatynyň Tejen etrabynyň häzirki Babadaýhan obasynda doglan. Gara Gylyjow Gökdepä birinji sekretar raýkom wezipesi bilen işe bellenende-de kakamy ýany bilen äkidirdir.
Baýramdurdy Garaýew atam — Gara Ketäň ikinji aýaly Eneden bolan. 1930-njy ýylyň 22-nji aprelinde Gyzylarbat şäherinde doglan. 1986-njy ýylyň 21-nji awgustynda-da ýogalan. (Ene-de öň gyzylarbatly Gorgan (Çaýkow) diýen ökde sazandanyň aýaly eken. Adamsy ýogalansoň, Gara Ketä barýar.) Ol dört dogan. Iň ululary Baýramdurdy, Meretdurdy, Maral, Hojadurdy — diýip gürrüň berdi. Ondan kakasy — Gazak Garaýewiň aýdym ýazgylary hakynda soradyk. Ol: — Kakamyň arhiw ýazgylary bardy, ýöne bir toplum ýazgys-a 1975-nji ýylda Gyzylarbada sil gelende ýitdi. Sebäbi şo mahallar Gyzylarbadyň töweregindäki obalara kino görkezmäge gidilýärdi. Şonda baranlarynda halk «Gazak Garaň aýdym ýazgylary bolsa getiräýseňiz» diýip haýyş edýän ekenler. Onsoň kinomehannik Halym bizden şol ýazgylary alyp gitdi. Ol her gezek baran obalarynda kino başlamazyndan öň aýdym ýazgylary ilat köpçüligine diňledýän eken. Şo gezek Halym öýlerine gelip, ähli goş-golamlaryny düşürensoň, birden güýçli çabga gelip öýlerini sil basýar. Kakamyň ikinji bir aýdym ýazgysyny bolsa, Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň mugallymy, öz tanşymyz Annadurdy Magtymow göçürip almak üçin alyp gitdi, ýöne çagalary bilmän şol ýazgynyň üstüne başga aýdym-saz ýazyp ýitirdiler.
Kakam ýogalanda ýedisi güni aýatyna Sahy aga, Ata Ablyýew, Ýagmyr Nurgeldiýew dagy gelipdi. Häzirki ýaly ýadymda. Sahy aga: «Gazak Gara biz üçin hemme zat etdi, wah, ýöne biz ony indemedik» diýip hyrçyny dişledi. Galpak kakam aýdym aýtmandyr, ýöne ol güýçli sazanda bolan. Kakam aýdymy gowy aýdýar eken, ýöne sazandalyk ukyby edil Galpak kakamyň çalşy ýaly ezber däl eken. Galpak kakam Baýramdurdy dädemiň aýdym aýtmagyna garşy bolupdyr. Onsoň kakam oňa: «Gapba jan, beýdip, Baýramdurdyny gabama. Goý aýtsyn, rugsat ber» diýipdir. Häzir teleradioýaýlymyň arhiwinde Baýramdurdy dädemiň käbir aýdymlarynyň ýazgylary bar. Ýöne soň halk arasyndan entek teleradioýaýlymda ýazgy edilmedik aýdymlarynyň ýazgysyny tapdyk. Olary diňläp görersiň, jigim» diýip berdi. Oňa ýene sowal berdik. Belki, kakaňyzyňam arhiw ýazgylary halk arasynda bar bolmagy ahmal, gözlemediňizmi? — diýdik. «Kän ýerlere gözlege çykdym, ýöne enteg-ä hiç hili netije bolmady. Diňe ol baradaky aýdylýan ýagşy gürrüňleri eşidýän» diýdi. Kakaňyz 24 ýaşyňyzdakaňyz ýogalan bolsa, özüňizde-de ýatlamalar kändir-le. — Hawa, 1953-nji ýylda Çuwal bagşy — Magtymguly Garlyýew Gyzylarbada Begçer Ata ogly Meleş neressäni öýerende toýa bardy. Şonda kakamyň ýany bilen bagşy diňlemäge barypdym. Soň dokuz ýaşymdakam Magtymguly Garly Gyzylarbadyň wagon abatlaýyş zawodyna çykyş etmäge geldi. Şonda ol kän aýdymlar aýtdy. Bagşa biraz dynç bermek üçin gyzylarbatly diňleýjiler ondan: — Eger rugsat berseňiz, biziňem bir bagşymyz bar, şoňa-da bir-iki sany aýdym aýtdyrsak nähili görýäňiz? — diýip haýyş etdiler. Kakam beýle ussat bagşynyň ýanynda aýdym aýtmaga çekinip, «ýok, ýok» diýip aýtmajak boldy. Bagşy aga: «Il oňlasa, atyňy soý» diýipdirler, aýt bakaly, diňläli» diýensoň, kakam eline dutaryny alyp «Ýar gyrmyzy geýinipdir» aýdymy ilki bilen Magtymguly Garlynyň äheňinde ýerine ýetirdi. Soňra ýene şol aýdymy Sahy aganyň aýdyş heňinde aýtdy, üçünji gezek bolsa, öz aýdyş damana ýolundan aýtdy. Magtymguly aga: «Berekella, berekella» diýip gaýtalady. Şondan soň ol hat-da Aşgabada gelse-de, «Sahy jan, Gazagy çagyrsana, diňläli-le» diýip, kakamy ýanyna çagyryp aýdymlaryny diňleýärdi. Kakamyň «Ak ýüzli Maralym», «Özge gerekmez», «Janlarym», «Hoş gal indi», «Ar maňa neýlär» aýdymlaryny Sahy aga özüçe, kakam özüçe aýdýardy. Baýramdurdy Hudaýnazarow diýen batyl bagşy bardy. Ol kakamyň şägirtleriniň biri. Onuň «Çykdym güller» hemem «Zelil göwnüm» aýdymlarynyň ýazgysy radionyň arhiwinde bar. Kakamy Baýramdurdy Hudaýnazarow bilen kän toýlara çagyrýardylar.
Ir wagt Änewden Abylesen bagşy Gyzylarbada göçüp gelýär. Kakam Abylesen bagşydan tälim alypdyr, ýöne onuň «Ýar otagynda», «Saba boldy», «Gelin jan», «Dosmämmet» aýdymlary bir-biriniň aýdyşyna asla meňzänok — diýip tapawutlandyryp hiňlenip aýdyp berdi. —Ýene bir ýagdaý kakamyň üç müňe golaý kitaby bardy. Kakam çeper sözüňem aşygydy. Meniň köp okamaga höwesliligim kakama çekipdir. Özümde-de müňden gowrak gymmatly kitaplar bardy, ýöne çagalarym paýlaşyp alyp gidýärler-de, öýde häzir az mukdary bar.
Bagşy Soltan Atanepesow ejemiň daýylaryndan. Ol kakamyň dostudy. «Men ölemde Gazagyň ýanynda ýerläň» diýip wesýet edipdir. Häzir olaryň ikisiniň gubury bileje ýatyr» diýip, Annadurdy aga gürrüň berdi. Ol gürrüňleriniň arasynda her bagşynyň aýdyş heňlerini hiňlenip, aratapawudyny düşündirip otyr welin, ýaşuly adam bolsa-da ýakymly labyz bilen aýdym aýdyşy üýtgemändir. Ondan «öz aýdym ýazgylaryňyz barmy?» diýip soradyk. Aý, men-ä kän bir ýazgy etmelidirem öýdemok. Belki, toý-tomaşalarda aýdan aýdymlarymyň ýazgysy il arasynda bar bolmagy mümkin — diýdi.
Annadurdy aganyň özi 1980-1985-nji ýyllarda öňki Türkmenistanyň Halk hojalygy institutyny gutarypdyr. Ol dört gyz, iki oglan dogan bolup, maşgalanyň iň uly perzendi eken. Şonuň üçin kakasy ýogalansoň, hojalygyň ýüki Annadurdy aganyň gerdenine düşýär. Soňra onuň öz maşgalasam ir ýogalyp, çagalarynyň hem eje hem kaka ýüküni çekýär. Onuň häzirki wagtdaky maşgala ýagdaýy bilen gyzyklandyk. Üç gyzy, bir ogly, dokuz agtygy, bäş sany çowlugy bar eken. Agzybir maşgalasyna rysgal-bereket dileg edip turmak bilen bolduk. Soňra onuň ýakyn gatnaşyk saklaýan dostlarynyň biri Atamyrat Şagulywe jaň edip, bu barada bilýänlerini gürrüň bermegini haýyş etdik. Ol:
— Meni Annadurdy aga bilen «Gizlenen telpek» atly kitabyň ýazary, çagalar şahyry agam Annamuhammet Nutyýew tanyşdyrdy. Ol: «ýedigen» gepleşigiňe gaty täsirli çykyş taýýarlajak bolsaň Annadurdy Garaýew diýen bir adam bar. Ol hem aýdym aýdýar hem goşgy, rowaýat aýdýar — diýip salgy berdi. Ýöne kän gezek gepleşige çagyrsamam bir-ä Annadurdy agany, birem
«Aga diýr aýby ýok garyp bolanyň,
Beter barly bolup garyp öleniň…» diýip, halypa aýdymçy Akyş Saparowyň aýdýan aýdymynyň sözlerini ýazan şahyr Aga Tekäýewi gepleşigimde çykyş etdirmek miýesser etmedi. Ýöne teleýaýlymyň döredijilik topary bilen Gyzylarbada gidenimizde mirasgär halypamyz Atda Gurbangeldi döredijilik toparymyzy her gezek Annadurdy agalaryň öýüne elterdi. Ol gaty sahy adam. Bir gezek dagy on bäş adam bolup öýüne bardyk, ýüzüni çytman hyzmat etdi. Soň Atda däde ony biziň öýümize myhmançylyga getirdi. Myhman garşylamaga-da taýýarlykly däldik. Şonda-da onuň, şeýlebir päli pes gowy adamlygy, barymyz bilen bazar eýläp, oturdy. Göwniýetmezçilik häsiýeti ýok. Ine, şeýdibem otuz ýyl bäri gatnaşykda bolup ýörüs.
Bir gezek şahyr Öre Daşgynow, Angliýadan gelen myhman ildeşimiz, Magtymgulyşynas Ýusup Azmun dagymyz üýşüp Gerkeze (Häzirki Magtymgula) gitdik. Aşgabatdan Gerkeze barýançak dört sagatlap, nusgawy edebiýatymyzdan, döwürdeş şahyrlarymyzdan şol bir goşgyny gaýtalamazdan ýatdan aýdyp berdi. Ýusup aga: «Kän ýerde goşgy aýdyp berdiler, ýöne munuňky ýaly ýatkeşligi güýçli adama heniz duşmadym» diýip, haýran galdy. Annadurdy aga bilen ýurdumyzyň ähli welaýatlaryna gitdik. Onuň Gyzylarbat teatrynda owadan suraty bar. Ol şol teatrda artist bolubam işläpdir. Bir mahal teatrda işleýän wagtlary welaýatlardan Aşgabada gözden geçirilişe gatnaşmaga gelýärler. Şonda ýaryşda başga welaýatlardan gelenler şeýlebir gowy çykyş edip başlaýarlar welin, artist Oguljan Nyýazberdiýewa: «Annadurdy, bizem ýeňiş gazanar ýaly çynyňy edip çykyş etmeseň-ä bolanok» diýýär. Onsoň Annadurdy iki sany uly plotensany alyp, birini-hä kellesine selle edip oraýar, birinem biline orap hindi aýdym aýdyp birinji orna mynasyp bolýar. Annadurdy agamyz alym Amangül Durdyýewa, öňki Bilim ministri wezipesinde işlän Rejepdurdy Garaýew dagy bilenem golaý garyndaş» diýip gürrüň berdi. Aýdan täsirli gürrüňleri üçin oňa sag bolsun aýdyp, soňra Türkmenistanyň halk artisti Öwez Gelenowa jaň aýladym. Ol: — Men Gazak Gara, Galpak Gara hakyndaky rowaýatlary eşitdim, ýöne özlerini görmedim. Diňe Gazak Garanyň ogly Annadurdyny hemem agasy Baýramdurdyny gowy tanaýan. Biz obada Durdy ýetim hemem Abadan daýza diýen halalhon maşgalanyň Bally atly ogly bardy. Bally menden iki ýaş kiçidi, ýöne ene-atasy ýekeje ogullary bolansoň, «Öwezguly bilen tirkeş» diýip meniň bilen dostlaşdyrdy. Ballynyňam gyz doganlary bardy. Olara Sona eke, pylany eke diýip ýüzlenerdik. Nesibesi çekip Annadurdy Sona ekä öýlendi. Şondan soň biziň Annadurdy bilen dostlugymyz hasam berkäp, dogan ýaly gatnaşykda bolup gelýäs. Ol ýaşlykdan bize her dürli goşgulary ýatdan aýdyp bererdi. Bile aýdym aýdardyk. Kakasynyň aýdymlaryny bokurdakdaky täsin tilsimleri bilen özboluşly aýdýar. Ses owazynyň labzy üýtgeşik. O hili owaz halk artist bolsamam mende ýok. Tembr, labzy süýji. Gazak Gara nähili aýtdyka diýýän. Haýran galýan. Annadurdynyň näzikden-näzik, öýjükme-oýjük, hasaplary dürs alşyny tebigy duýgyň bilen duýup, owazyny sorguç ýaly sorup almaly. Onuň bilen kiçiligimizden bäri dost bolup tirkeşip ýöremizsoň bilýän.
Baýramdurdy Garaýewem okuwçy wagtlarymyz çeper höwesjeňler gurnagyna gatnap ýören döwrümizden tanap başladyk. Soň ol Türkmen Döwlet uniwersitetiniň taryh fakultetini gaýybana gutaryp, Gyzylarbat şäher medeniýet bölüminiň orunbasary boldy. Bizem şol ýere çagyrdy. Onsoň onuň bilen çeper höwesjeňler toparymyz bolup Gyzylarbadyň çägindäki ähli obalara, çopan goşlaryna, ekerançylaryň meýdan düşelgelerine aýlanyp konsert çykyşlaryna giderdik. Uly adam bolsa-da kiçi göwün adamdy. Biziň bilen deň-duş ýaly bolup bile iýer-içer oturardy» diýip, ýadyna düşenlerini gürrüň berdi.
Onuň bilen gürrüňdeşligimizi tamamlamsoň, ýene-de arhiw ýazgylary gözden geçirdim. Birden arhiw ýazgylaryň arasynda «Edebiýat we sungat» gazetiniň 2013-nji ýylyň 16-njy awgust sanynda Türkmen döwlet medeniýet we sungat mekdebiniň mugallymy Myratdurdy Garaýewiň ýazan makalasynda ünsüm eglendi. Onda: «Damana bagşyçylyk ýolunda uly yz galdyran bagşylaryň biri Gazak Gara Horram ogludyr. Ol ýaşlykdan saz diňlemegi, aýdym aýtmagy arzuw edipdir. «Yhlasa — myrat» diýlişi ýaly Gazak Gara şol arzuwyna ýetýär. Ol çagalygyndan öz inisi Galpak Gara bilen Gyzylarbat şäherinde ady belli Öwez Par atly sazandadan tälim alýar. Öwez Paryň lakamy türkmeniň gadymy taýpalarynyň biriniň adydyr. Onuň hakyky adyna Öwez Begzada diýipdirler. Gazak Gara damana bagşyçylyk ýoluny ilkinji bolup, Gyzylarbat şäherine getiren Abylesen bagşynyň ýolundan alyp gaýdýar» diýlip ýazylypdyr. Şol pursat anyk ýadymda däl haýsydyr bir gazet-žurnalda çap bolan «Serpilen eňsi» atly bolan waka beýan edilen makalany okanym ýadyma düşdi. Şol makalany şahsy arhiwimde ýygnap goýupdym. Makalada: «Aýdyşlaryna görä, bu täsin waka Sary Pürli oglunyň il arasynda ýaňy meşhurlyk gazanyp başlan uçurlarynda bolupdyr. Gyzylarbat töwerekleriniň çarwadarlary dowarlary satmak üçin Aşgabat taraplara sürer ekenler. Öz maýdalyna sürülýän mallara köplenç Bamy sebitlerindäki otly-suwly örülerde biraz dynç berler eken.
Şol sapar hem şeýle bolupdyr. Gyzylarbatdan gaýdan sürekçiler bu sapar hem obada tutulýan kiçiräk toýa gabat gelipdirler. Bagşy-sazandalar jemagata daňdana çenli hezil beripdirler. Toýuň ertesi agşam ýerli bagşylar we mukamçylar myhmanlara sylagyň alamaty hökmünde olaryň myhman bolan öýüne ýygnanypdyrlar. Oňa Sary bagşy, onuň halypalary Amanmyrat ussa, Çary Agamämmet ýaly ezberler gatnaşypdyrlar. Türkmen aýdymlary, milli mukamlary gyş gijesiniň gylla ýaryna çenli ýaňlanyp durupdyr. Soňky saz ýerine ýetirilenden, senetler elde dokalan gaplara salnyp başlanypdyr. Şol wagt gyzylarbatly myhmanlaryň biri: — Halypalar, taňryýalkasyn! Hezil berdiňiz. Biziň sürekçilerimiziň içinde-de gara gazmany tyrňyldadyp bilýän bardy. Eger makul bilseňiz, şoňa-da bir-iki saz çaldyryp görläýse nähili bolarka? — diýipdir. Öýdäkiler onuň maslahatyny oňlapdyrlar.
Myhman ýigidiň golunda gara gazma saýrap başlapdyr. Ikinji saz ýaňlanyp ugranda, öýüň işiginiň daş tarapyndaky eňsi serpilip, goşa gapy şarka açylypdyr. Mukama maýyl bolan adamlar bu ýagdaýa birbada üns bermändirler.
Gyş gijesiniň sowuk howasy içerini gaplap alypdyr. Bosagadan omzuna çenli öňe saýlanan bedew ata öýdäkiler haýran galypdyrlar. Ýaşkiçiler dessine aýak üstüne galyp, bedewi öýden kowup çykarmakçy bolupdyrlar. Olaryň synanyşygy başa barmandyr. Gaýta ol dutary gepledeýin-gepledeýin diýýän sazanda tarap ýuwaş-ýuwaşdan öňe ilerleýärmişin. Bu ýagdaýy synlap oturan Amanmyrat ýigitlere: «Oňa degmäň!» diýen yşarat edipdir. Türkmen aty dutaryň janly-jandary ýüpsüz örkläp bilýän jadyly owazyny gulaklaryny ýapyryp diňläpdir.
Mukam tamam bolupdyr. Ýarpy göwresi öýe giren at, edil gelşi ýaly, götinjekläp işikden çykyp gidipdir. Eýesine wepalylykda, gylyklylykda, duýgurlykda hem-de düşbülikde meşhurlyk gazanan türkmen bedewini adamly öýe imrindiren, ony işikdäki eňsini seňrigi bilen birýana serpip, ýapyk duran gapyny açmaga mejbur eden mukamy çalan kişä Öwez par diýýärler» diýip ýazylypdyr. Ynha, şu makalada tarypy ýetirilen sazanda Öwez Pardan tälim alan Gazak Garanyň nähili ussadyň şägirdi bolandygy öz-özünden düşnükli bolýar. Buça bolanyna görä, Öwez (Par) Begzadanyň Doýlan atly körpe gyzyndan bolan agtygy, Galpak Garaýewiň gyzy, alym, filologiýa ylymlarynyň kandidaty Amangül Durdyýewanyňam gürrüňlerini diňläp göreli diýip, Büzmeýin GRS-e öýüne bardyk. 85 ýaşly Amangül eje ilki bilen kakasy Galpak Garaýewiň hemem agasy Gazak Garaýewiň suratlaryny berdi. Ol: — Kakam 1916-njy ýylyň dekabrynda Gyzylarbatda doglan. 1979-njy ýylyň tomsunda-da ýogalan. Işe goýlansoň, Daşoguzda ýaşaýardyk. Ýogalanda Daşoguzyň Görogly etrabynda jaýlandy. Biz on dogandyk. Iň ulymyz Taryh ylymlarynyň doktory, professor Rejepdurdy Garaýew, menem gyzlardan uly ikinji perzendi. Ejem pahyr 43 ýaşynda ýogaldy. Kakam agasy Gazak Gara bilen gyzylarbatly Annamyrat ahundan arap-pars dillerini öwrenýär, ýöne 1941-45-nji ýyllaryň urşy başlanyp urşa gitmeli bolýar. Ol 4-5 ýyllap ýurdumyz bilen Eýranyň çägindäki serhetde terjimeçi bolup gulluk edýär. Şonda bir gezek oňa Annamyrat ahun sataşyp: «Iň ökde talybymdyň, ahunlyk derejesini berjek, Eýranda gal» diýýär. Emma kakam: «Watanymda üç çagam galdy, galyp biljek däl» diýip ýurdumyza dolanyp gelýär.
Babam Öwez Begzada Mylly aga bilen dost bolan. Mylly aga oňa: «Öwez saz çalanda elleri kepderi kimin oýnaýar» diýip baha berer eken. Kakamada babam ak pata beripdir. Gazak kakam toýa çagyrylanda ol: «Ýanymda Gapbajan sazandarlyk etmese toýa gitjek däl» diýerdi. Bir gün öýümize Gazak kakam geldi. Oňa Rejepdurdylara bardyňmy? — diýdim. Ol: «Ilki naçaryň halyndan habar alynýandyr. Rejep janlara indi barjak» diýdi. Wah, bularyň ählisi ýatlama bolup galaýdy — diýip dymdy. Ondan Amangül eje, babaňyzyň çalan sazlary radionyň arhiwinde barmyş. Mylly aga: «Halys öz adyndan ýazgy etmäge rugsat berilmese, onda dostumyzyň çalan sazlary ýitmez ýaly meň adymdan ýazgy edäýiň diýipmiş» diýen gürrüňi eşitdim. Bu barada nämeler bilýäňiz? — diýip soradym. Ol: — Mylly aga beýik häsiýetli adam bolan, belki, şeýle bolmagy ahmal. Sebäbi babam şo döwürde «baý-kulak» diýlip sürgün edilip, Uraldamy, bir ýerlerde ýogalan. Onuň üç ogly, dogany Papy paryň üç ogly bolan. Olaryň ählisem bagşy-sazandady. Olary indi öwrenmeli welin, menem garraýdym-da — diýdi.
Öýe gelemsoň, Annadurdy Garaýewiň beren aýdym ýazgylaryny diňledim. Ýazgylaryň arasynda Rejepdurdy Garaýewiň alty aýdymynyň hemem Baýramdurdy Garaýewiň 20-den gowrak aýdym ýazgylary bar eken. Belki, olaryň käbirleri radio ýazgy edilmedik bolmagy ahmal. Garaz, milli mirasymyzy öwrendigimizçe, öwrenmeli zatlarymyz has kän.
Akgül Saparowa.